Wielkie Antyfony

W ostatnim tygodniu Adwentu nasza uwaga skupia się na mesjańskich obietnicach głoszonych przez starożytnych proroków Izraela.

O Sapientia (17 grudnia),
O Adonai (18 grudnia),
O Radix (19 grudnia),
O Clavis (20 grudnia),
O Oriens (21 grudnia),
O Rex (22 grudnia),
O Emmanuel (23 grudnia)

Materiał bazowy do artykułu pochodzi z jednego z anglojęzycznych komentarzy, napisanych do Wielkich Antyfon przez malarkę i pisarkę Jeanne Kun. Podajemy go w tłumaczeniu naszego animatora Błażeja Thomasa i w pewnej drobnej adaptacji, odnosząc się do polskich tłumaczeń liturgicznych: nowego wydania pierwszego tomu Liturgii Godzin (LG), Lekcjonarza mszalnego (LM), Biblii Tysiąclecia (BT) i śpiewnika Siedleckiego.

W ostatnim tygodniu Adwentu nasza uwaga skupia się na mesjańskich obietnicach głoszonych przez starożytnych proroków Izraela. W Liturgii godzin cechą wyróżniającą tydzień poprzedzający wigilię Bożego Narodzenia są antyfony, śpiewane w czasie nieszporów przed i po recytacji Magnificat. Zostały one włączone do tekstów klasztornych w średniowieczu. Zwane również Wielkimi Antyfonami lub Antyfonami „O”, znajdują się one obecne również w mszalnej liturgii słowa tych dni, jako werset przed Ewangelią. Antyfony te nadają liturgii charakter gorliwego oczekiwania, którego dynamika narasta w ciągu siedmiu ostatnich dni Adwentu i pomaga nam przygotować się na Uroczystość Narodzenia Pańskiego.

Antyfony „O”, to wyjątkowe dzieło sztuki i wspaniała ozdoba przedświątecznej liturgii, przepełniona duchem słowa Bożego. Tworzą one poezję, która napełnia liturgię chwałą, a ich twórca ukazuje niespotykane bogactwo biblijnych motywów. Antyfony te są niejako obrazami starotestamentalnych imion Chrystusa. Ich motyw przewodni ma charakter mesjański i podkreśla nadzieję na przyjście Zbawiciela. Jezus wzywany jest siedmioma tytułami zaczerpniętymi głównie z Księgi Proroka Izajasza. Ich kolejność jest zgodna z historią zbawienia, od początku stworzenia aż do bram Betlejem.

Wszystkie siedem antyfon posiada ten sam schemat budowy, odzwierciedlający tradycyjną modlitwę liturgiczną. Każda Antyfona „O” rozpoczyna się wezwaniem oczekiwanego Mesjasza, po którym następuje krótkie uwielbienie Jego Imienia. Każda Antyfona kończy się wołaniem o Jego przyjście (łac. veni – przyjdź) oraz prośbą Ludu Bożego, dopasowaną odpowiednio do tytułu, pod którym wzywany jest Mesjasz.

Te tytuły mesjańskie to: Mądrość (łac. Sapientia), Pan Domu Izraela (hebr. Adonai), Korzeń Jessego (łac. Radix Jesse), Klucz Dawida (łac. Clavis David), Wschód (łac. Oriens), Król Narodów (łac. Rex gentium) oraz Bóg z nami (hebr. Emmanuel).

Sapientia
Adonai
Radix Jesse
Clavis David

Oriens
Rex gentium
Emmanuel

W języku łacińskim pierwsze litery tych tytułów tworzą akrostych, który czytany wspak składa się w zdanie: „Ero cras” – tzn. „Przyjdę jutro”.

Dzisiaj Antyfony „O” najbardziej znane nam są z hymnu nieszpornego „Boża Mądrości” lub pieśni kościelnej „Mądrości, która z ust Bożych wypływasz”. Każda strofa hymnu i pieśni odzwierciedla jedną z antyfon. Poza ich użyciem w Liturgii godzin oraz jako aklamacji przed Ewangelią, są one również włączone do modlitw kościelnych i domowych. Wspólna modlitwa adwentowa (np. w domu, w szkole, w parafii) może się składać ze śpiewów albo recytacji antyfon oraz odpowiednich czytań i rozważań na dany dzień.

17 grudnia

• BT – „Wyszłam z ust Najwyższego i niby mgła okryłam ziemię.” (Syr 24, 3); „Sięga potężnie od krańca do krańca i włada wszystkim z dobrocią.” (Mdr 8, 1)
• LG – O Mądrości, która wyszłaś z ust Najwyższego, * Ty obejmujesz wszechświat od krańca do krańca, / i wszystkim rządzisz z mocą i słodyczą; / przyjdź i naucz nas dróg roztropności.
• LM – Mądrości Najwyższego, która urządzasz wszystko mocno i łagodnie, przyjdź i naucz nas drogi roztropności.

Mądrość jest tutaj przedstawiona jako osoba obecna przy Bogu od początku czasów, kiedy Bóg stwarzał byty widzialne i niewidzialne. Jest to starotestamentalna figura Jezusa, wiecznego Słowa (Logosu), o którym mówi święty Jan na początku swojej Ewangelii. Jest to Słowo, które wychodzi z ust Bożych i stwarza, a nawet „w pełni czasów” samo staje się ciałem. Mądrość jest początkiem bojaźni przed Bogiem i Jego świętością. Jest to Mądrość, którą prosimy, aby nauczyła nas pokory. Wołanie: „Przyjdź!” powtarzane nieustannie, niezachwianie i pełne nadziei otwiera nas na Mądrość z wysoka.

18 grudnia

• BT – „Wtedy ukazał mu się Anioł Pański w płomieniu ognia, ze środka krzewu. Mojżesz widział, jak krzew płonął ogniem, a nie spłonął od niego.” (Wj 3, 2); „Przeto powiedz synom izraelskim: Ja jestem Pan! Uwolnię was od jarzma egipskiego i wybawię was z niewoli, i wyswobodzę was wyciągniętym ramieniem i przez surowe kary” (Wj 6, 6).
• LG – O Adonai, Wodzu Izraela, * Tyś w krzaku gorejącym objawił się Mojżeszowi / i na Synaju dałeś mu Prawo; / przyjdź nas wyzwolić swym potężnym ramieniem.
• LM – Wodzu domu Izraela, który na Synaju dałeś Prawo Mojżeszowi, przyjdź nas odkupić mocą Twojego ramienia.

Słowo „Adonai” w języku hebrajskim oznacza „mój Pan” i było używane przez pobożnych Żydów do uwielbiania Jahwe. W drugiej antyfonie przechodzimy od stworzenia do momentu, w którym Bóg objawia się Mojżeszowi i daje Izraelowi Prawo. Przypomina ona również wyzwolenie spod władzy faraona, jako nasze wyzwolenie z grzechu. Obraz Boga wyciągającego swe ramię w celu obrony Narodu Wybranego przywołuje na myśl Jezusa, który swoje ramiona wyciągnął dla nas na krzyżu.

19 grudnia

• BT – „Oto się powiedzie mojemu Słudze, wybije się, wywyższy i wyrośnie bardzo. Królowie zamkną przed Nim usta, bo ujrzą coś, czego im nigdy nie opowiadano, i pojmą coś niesłychanego”. (Iz 52,13, 15); „On wyrósł przed nami jak młode drzewo i jakby korzeń z wyschniętej ziemi. Nie miał On wdzięku ani też blasku, aby na Niego popatrzeć, ani wyglądu, by się nam podobał”. (Iz 53,2)
• LG – O Korzeniu Jessego, * który się wznosisz jako znak dla narodów, / przed Tobą zamilkną królowie, a ludy modlić się będą do Ciebie; / przyjdź nas wyzwolić, już dłużej nie zwlekaj.
• LM – Korzeniu Jessego, który stoisz jako sztandar narodów, przyjdź nas uwolnić, racz dłużej nie zwlekać.

Izajasz przepowiadał przywrócenie tronu Dawida – nową gałąź wyrastającą ze starego korzenia. Chrystus jest korzeniem Jessego w podwójnym sensie: jest potomkiem Dawida, który był najmłodszym synem Jessego oraz ponieważ odziedziczył tron królewski. Anioł przepowiedział Maryi: „Pan Bóg da Mu tron Jego praojca, Dawida. Będzie panował nad domem Jakuba na wieki, a Jego panowaniu nie będzie końca.” (Łk 1, 32-33) Nasze serca coraz bardziej wołają o Boże panowanie nad całą ludzkością: „Przyjdź, zbaw nas i dłużej nie zwlekaj”.

20 grudnia

• BT – „Położę klucz domu Dawidowego na jego ramieniu; gdy on otworzy, nikt nie zamknie, gdy on zamknie, nikt nie otworzy”. (Iz 22, 22); „Aniołowi Kościoła w Filadelfii napisz: To mówi Święty, Prawdomówny, Ten, co ma klucz Dawida, Ten, co otwiera, a nikt nie zamknie, i Ten, co zamyka, a nikt nie otwiera”. (Ap. 3, 7); „Ja, Pan, powołałem Cię słusznie, ująłem Cię za rękę i ukształtowałem, ustanowiłem Cię przymierzem dla ludzi, światłością dla narodów, abyś otworzył oczy niewidomym, ażebyś z zamknięcia wypuścił jeńców, z więzienia tych, co mieszkają w ciemności” (Iz 42, 6-7).
• LG – O Kluczu Dawida i Berło domu Izraela, * Ty, który otwierasz, a nikt zamknąć nie zdoła, / zamykasz, a nikt nie otworzy; / przyjdź i wyprowadź z więzienia człowieka, / pogrążonego w mroku i cieniu śmierci.
• LM – Kluczu Dawida, który otwierasz bramy wiecznego królestwa, przyjdź i wyprowadź z więzienia jeńca siedzącego w ciemnościach.

Klucz i berło są symbolami królewskiej władzy i siły. Chrystus, zapowiadany przez proroków, jest potomkiem Dawida – prawdziwym Królem. Sam Jezus również odnosił się do tego symbolu, mówiąc o relacji królestwa Dawida z Królestwem Niebieskim. Cała moc i władza dane Mu zostały po zmartwychwstaniu, a następnie powierzone Piotrowi i Apostołom, aby mogli „związać i rozwiązać” to, co na ziemi.

W prośbie końcowej zwracamy się do Chrystusa, aby rozwiązał krępujące nas więzy grzechu. To On uwalnia nas z niewoli. Wołamy o wybawienie, o którym mówi psalmista: „Siedzieli w ciemnościach i mroku, uwięzieni nędzą i żelazem? i wyprowadził ich z ciemności i mroku, a ich kajdany pokruszył” (Ps 107, 10-14).

21 grudnia

• BT – „Naród kroczący w ciemnościach ujrzał światłość wielką; nad mieszkańcami kraju mroków światło zabłysło”. (Iz 9, 1); „A dla was, czczących moje imię, wzejdzie słońce sprawiedliwości i uzdrowienie w jego skrzydłach”. (Ml 3, 20); „Mamy jednak mocniejszą, prorocką mowę, a dobrze zrobicie, jeżeli będziecie przy niej trwali jak przy lampie, która świeci w ciemnym miejscu, aż dzień zaświta, a gwiazda poranna wzejdzie w waszych sercach” (2 P 1, 19).
• LG – O Wschodzie, * blasku Światła wiecznego i Słońce sprawiedliwości; / przyjdź i oświeć siedzących w mroku i cieniu śmierci.
• LM – Wschodzie, blasku Światła wiecznego i Słońce sprawiedliwości, przyjdź i oświeć siedzących w ciemnościach i mroku śmierci.

Ten tytuł tłumaczy się różnie: „Gwiazda Poranna”, „Jutrzenka” „Wschodzące Słońce”, „Promienny Świt”. Wszystkie przepięknie wyrażają ideę światła przenikającego ciemność nocy, grzechu i śmierci, choroby i rozpaczy, które swoim blaskiem leczy i napełnia serca ciepłem. Jezus prawdziwie jest Światłem – Odblaskiem chwały Ojca. Kościół nieustannie powtarza prośbę o światło łącząc swoje słowa ze słowami Zachariasza w Bendictus: „Z wysoka Wschodzące Słońce nas nawiedzi, by zajaśnieć tym, co w mroku i cieniu śmierci mieszkają?” (Łk 1, 78-79)

22 grudnia

• BT – „Przeto tak mówi Pan Bóg: Oto Ja kładę na Syjonie kamień, kamień dobrany, węgielny, cenny, do fundamentów założony. Kto wierzy, nie potknie się” (Iz 28, 16); „On bowiem jest naszym pokojem. On, który obie części ludzkości uczynił jednością, bo zburzył rozdzielający je mur – wrogość” (Ef 2, 14).
• LG – O Królu narodów, przez nie upragniony; * Kamieniu węgielny Kościoła, / przyjdź i zbaw człowieka, / którego utworzyłeś z prochu ziemi.
• LM – Królu narodów, kamieniu węgielny Kościoła, przyjdź i zbaw człowieka, którego z mułu utworzyłeś.

Wcześniejsze antyfony wskazywały już, że Mesjasz przyjdzie nie tylko do Izraela, ale żeby dokonać odkupienia wszystkich narodów. Szósta antyfona wprost wzywa Chrystusa, jako upragnionego Króla Narodów (Jer 10,7). Chrystus jest kamieniem węgielnym, na którym opiera się nasza wiara, a który odrzucili budujący (Mt 21, 42). Ten kamień węgielny łączy Naród Żydowski z resztą ludzkości, czyniąc między nimi pokój. Prosimy, aby Bóg uchronił całą ludzkość, stworzenie, które ulepił z prochu ziemi (Rdz 2, 7). Pragniemy, aby jeszcze raz tchnął w nas nowe życie.

23 grudnia

• BT – „Dlatego Pan sam da wam znak: Oto Panna pocznie i porodzi Syna, i nazwie Go imieniem Emmanuel”. (Iz 7, 14); „Albowiem Pan jest naszym sędzią, Pan naszym prawodawcą, Pan naszym królem! On nas zbawi!” (Iz 33, 22)
• LG – O Emmanuelu, * nasz Królu i Prawodawco, / oczekiwany Zbawicielu narodów; / przyjdź, aby nas zbawić, nasz Panie i Boże.
• LM – Emmanuelu, nasz Królu i prawodawco, przyjdź nas zbawić, nasz Panie i Boże.

W ostatniej antyfonie nasza radość oczekiwania znajduje spełnienie. Wzywamy Chrystusa jednym z Jego najbardziej intymnych Imion – Emmanuel, to znaczy „Bóg z nami”. Wyznajemy, że w czasie narodzenia z Maryi Dziewicy, Bóg przyjmuje nasze ludzkie ciało i ludzką naturę. Bóg staje się nam bliższy niż moglibyśmy to sobie wyobrazić. Mimo to ciągle jest naszym Królem i Sędzią, Tym, któremu mamy być posłuszni. On jest naszym Zbawicielem, długo wyczekiwanym przez całe stworzenie. Ostatnie wołanie wyrywa się gwałtownie, bo bardzo potrzebne nam jest zbawienie i odpuszczenie grzechów. Bóg nie pozwoli nam na siebie czekać.

Hymn „Boża Mądrości” (LG)

1  Boża Mądrości, Ty ogarniasz wszystko
I wszystkim rządzisz z mocą i słodyczą;
Ludu Twojego Wodzu i Pasterzu,
Przyjdź do nas, Panie!

2  Szczepie Jessego, Znaku dla narodów,
Któremu władcy, milcząc, cześć oddają,
Kluczu Dawida, Berło Izraela,
Przyjdź do nas, Panie!

3  Wschodzie bez kresu, Blasku nieśmiertelny,
Sprawiedliwości Słońce najjaśniejsze,
Więzi łącząca ziemię i niebiosa,
Przyjdź do nas, Panie!

4  Królu wszechświata i nasz Prawodawco,
Węgielny Głazie, który spajasz ludzkość,
Zbawco człowieka i Emmanuelu,
Przyjdź do nas, Panie!

5  Czas już się zbliża, abyś nas odkupił
Przez Twoje życie, śmierć i zmartwychwstanie;
Tobie i Ojcu z Duchem pocieszenia
Chwała niech będzie. Amen.

Pieśń „Mądrości, która z ust Bożych wypływasz”

1. Mądrości, która z ust Bożych wypływasz,
wszystko urządzasz, zewsząd cel dobywasz;
przybądź i naucz nas dróg roztropności,
wieczna mądrości!

2. O Adonai! Wodzu Izraela,
coś go wybawił z rąk nieprzyjaciela;
przybądź upadłym pod ciężkim brzemieniem
z silnym ramieniem.

3. Korzeniu Jesse, Tyś chorągwią ludów,
zamilkną króle na widok Twych cudów;
przybądź i pośpiesz, użal się złej doli,
wybaw z niewoli.

4. Kluczu Dawidów, Izraela Boże,
co Ty otworzysz, nikt zamknąć nie może;
przybądź a wywiedź mocą Twej prawicy
więźniów z ciemnicy.

5. O Wschodzie ranny, Światło wiekuiste,
Sprawiedliwości Słońce promieniste;
przybądź i oświeć w ciemnościach siedzące
nędznych tysiące.

6. Królu narodów! Tyś ich upragnieniem,
Tyś jest węgielnym jedności kamieniem;
przybądź, niech człowiek przez Ciebie stworzony
będzie zbawiony.

7. Emmanuelu, Królu, Prawodawco,
Oczekiwanie narodów i Zbawco;
przybądź i nasze wysłuchaj wołanie,
Boże, nasz Panie!

8. W czterotysięcznej utęsknienia nocy
Patryjarchowie, Króle i Prorocy,
i naród wszystek takie głosy wznosił,
o Zbawcę prosił.

9. Też głosy wznosim dziś w Kościele nowym
w czteroniedzielnym czasie Adwentowym,
pamiętni skutków upadku ciężkiego
Adamowego.

10. Ty, coś z szatańskiej wykupił nas ręki,
o Chryste, przyjmij cześć naszę i dzięki;
daj Twój obchodzić w czystości sumienia
dzień narodzenia. Amen.

oprac. ks. Zbigniew Woźniak, Błażej Thomas

Czytaj także Antyfony „O”